Vấn đề tâm trí và thể xác - Lê Thị Hồng Phượng dịch từ tiếng Nga

Mục 4 của cuốn sách có tựa đề 

TẤT CẢ NHỮNG ĐIỀU NÀY CÓ NGHĨA LÀ GÌ?

Một giới thiệu rất ngắn về triết học

của tác giả Thomas Nagel

 Mọi người có thể download bản tiếng Nga của cuốn sách này TẠI ĐÂY 

và bản tiếng Anh của cuốn sách này TẠI ĐÂY

Dịch từ bản tiếng Nga bởi Lê Thị Hồng Phượng 

HVCH tại Peoples' Friendship University of Russia
Email: lethihongphuong@mail.ru
Hiệu đính bởi Mai K Đa
maikda@outlook.com

4. VẤN ĐỀ TÂM TRÍ – THỂ XÁC

                Hãy gạt chủ nghĩa hoài nghi sang một bên và giả sử rằng, thế giới vật lý đang tồn tại, bao gồm cả thể xác và bộ não của bạn. Và chúng ta hãy đặt sang một bên sự hoài nghi của chúng ta về những tâm trí khác. Tôi sẽ xuất phát từ việc, bạn sở hữu ý thức nếu bạn cũng đồng ý nghĩ về tôi như vậy. Bây giờ, chúng ta đặt ra một câu hỏi: mối quan hệ giữa ý thức và bộ não của chúng ta là gì?

                Chúng ta đều biết rằng, những gì đang diễn ra trong tâm trí sẽ phụ thuộc vào những gì đang diễn ra với thể xác. Nếu bạn đánh vào đầu gối, nó sẽ đau. Nếu bạn nhắm mắt lại, bạn sẽ không nhìn thấy xung quanh. Khi bạn nếm thử miếng sôcôla, bạn sẽ cảm thấy hương vị của nó. Nếu bị đánh mạnh vào đầu, con người sẽ mất ý thức.

                Tất cả rõ ràng cho chúng ta thấy rằng: để có một cái gì đó diễn ra trong tâm trí hoặc trong ý thức của chúng ta, phải có một điều gì đó diễn ra trong bộ não của chúng ta. (Bạn sẽ không thấy đau ở đầu gối bầm tím nếu những xung động trong hệ thống thần kinh không chạy từ chân xuyên qua tủy sống đến bộ não trên đầu). Chúng ta không biết điều gì đang diễn ra trong bộ não khi bạn đang nghĩ: “Tôi tự hỏi liệu tôi có kịp ghé vào tiệm cắt tóc vào chiều nay không?”. Nhưng chúng ta có thể hoàn toàn chắc chắn rằng: một cái gì đó phải xảy ra – một cái gì đó có liên quan tới những thay đổi điện hóa trong hàng tỷ tế bào thần kinh, những thứ mà đang tạo thành bộ não của chúng ta.

                Trong một số trường hợp, chúng ta biết được bộ não ảnh hưởng như thế nào đế ý thức và ngược lại, ý thức – đến bộ não. Ví dụ, chúng ta biết rằng, việc kích thích các vùng não ở phần chỏm của đầu sẽ gây ra các hình ảnh thị giác. Và chúng ta cũng biết rằng khi các bạn quyết định lấy một mẩu bánh kem, thì một nhóm xác định các tế bào thần kinh sẽ gửi xung động đến các cơ tay của bạn. Tất nhiên, chúng ta không biết nhiều các chi tiết, nhưng có một điều rõ ràng là: có những mối liên hệ phức tạp giữa cái đang diễn ra trong tâm trí của chúng ta với những quá trình vật lý đang diễn ra trong bộ não của chúng ta. Điều này diễn ra một cách cụ thể như thế nào – đó là vấn đề của khoa học, không phải của triết học.

                Nhưng có câu hỏi triết học liên quan đến mối quan hệ giữa ý thức và bộ não, và câu hỏi này như sau: có hay không sự khác biệt giữa ý thức của chúng ta với bộ não của chúng ta, mặc dù ý thức có liên quan đến bộ não hoặc nó chính là bộ não của chúng ta? Liệu suy nghĩ, cảm xúc, tri giác, cảm giác và ước muốn của chúng ta có phải là một cái gì đó được bổ sung vào trong tất cả các quá trình vật lý bên trong bộ não, hay chính chúng là một trong số những quá trình này?

                Cái gì đang diễn ra, ví dụ như khi chúng ta cắn một thanh sôcôla? Sôcôla tan trong lưỡi của bạn gây ra những thay đổi hóa học trong các cơ quan vị giác; sau đó, chúng gửi những xung điện theo các sợi thần kinh kết nối lưỡi với bộ não và khi những xung điện này đến các vùng xác định của não, chúng sẽ gây ra những thay đổi vật lý ở đó và cuối cùng, các bạn sẽ cảm thấy hương vị của sôcôla. Nhưng cái này là gì? Có thể, nó là một sự kiện vật lý đơn giản trong những tế bào nào đấy của bộ não hay là một cái gì đó mang bản chất hoàn toàn khác?

                Nếu nhà khoa học tự nhiên có thể nhìn thấy dưới nắp hộp sọ của bạn và nhìn vào bộ não của bạn vào thời điểm bạn nếm sôcôla, anh ta sẽ nhìn thấy một khối màu xám các nơ ron. Nếu anh ta sử dụng các thiết bị đo lường để xác định điều gì đang diễn ra trong lòng bộ não, thì anh ta sẽ khám phá được các quá trình vật lý đa dạng và phức tạp đang diễn ra. Nhưng liệu anh ta có tìm thấy hương vị của sôcôla ở trong đó?

                Có lẽ anh ta sẽ không tìm thấy nó trong bộ não, bởi vì những cảm giác vị giác từ sôcôla bị đóng kín trong ý thức của chúng ta theo cách mà chúng không thể được nhìn thấy bởi bất kỳ người quan sát nào từ bên ngoài – ngay cả khi anh ta mở hộp sọ của chúng ta và quan sát chính bộ não. Những xúc cảm của chúng ta nằm bên trong ý thức của chúng ta và đặc điểm “bên trong” này khác với nghĩa vị trí của bộ não bên trong đầu. Một người nào đó khác có thể mở hộp sọ của bạn ra và nhìn vào nội dung của nó, nhưng không ai có thể mở được ý thức của chúng ta và quan sát được nó trong mọi trường hợp theo cách tương tự.

                Vấn đề không phải ở chỗ, hương vị của sôcôla – đó chính là hương vị, do vậy không thể nhìn nó bằng mắt thường. Giả sử một nhà khoa học đủ điên để cố gắng theo dõi vị giác của bạn về thanh sôcôla bằng cách nếm bộ não của bạn khi bạn đang ăn sôcôla. Nhưng trước hết, bộ não của bạn, có lẽ, làm cho anh ta biết được hương vị của sôcôla. Kể cả anh ta biết được nó thì anh ta cũng không thể xâm nhập vào trong ý thức của các bạn và cảm nhận được cảm giác của bạn về hương vị sôcôla là như thế nào. Anh ta cũng chỉ có thể khám phá ra một điều lạ lùng là, khi bạn đang ăn sôcôla, bộ não của bạn sẽ thay đổi để nó có được vị của sôcôla và những người khác cũng diễn ra như vậy. Anh ta sẽ có hương vị sôcôla của mình, còn bạn cũng có hương vị sôcôla riêng của bạn.

                Nếu những tri giác của bạn diễn ra ở bên trong ý thức không phải như cách mà các quá trình đang diễn ra trong bộ não, thì dường như, những tri giác và các trạng thái tinh thần khác không thể đơn giản là các trạng thái vật chất của bộ não. Chúng phải là một cái gì đó lớn hơn thể xác của chúng ta với hệ thống thần kinh phức tạp và hoạt động một cách liên tục.

                Một kết luận có thể đưa ra là, phải có sự tồn tại của linh hồn được kết nối với thân xác theo một cách nào đó để chúng có thể tương tác với nhau. Nếu điều này là đúng, thì bạn sẽ được tạo thành từ hai khởi nguyên rất khác nhau: một cơ thể vật chất được tổ chức phức tạp và linh hồn, cái mà tồn tại một cách thuần túy tinh thần. (Quan điểm này được gọi là thuyết nhị nguyên).

                Tuy nhiên, nhiều người cho rằng, niềm tin vào sự tồn tại của linh hồn đã lỗi lời, phi khoa học. Tất cả những gì có trong thế giới đều được tạo thành từ vật chất – từ sự kết hợp khác nhau của một hoặc nhiều nguyên tố hóa học. Vì sao chúng ta không nên suy nghĩ như vậy? Cơ thể của chúng ta phát triển nhờ vào các quá trình vật lý phức tạp từ một tế bào duy nhất được sinh ra trong quá trình thụ thai do sự kết hợp giữa tinh trùng và trứng. Vật chất được tích lũy dần dần trong quá trình này như trứng được thụ tinh biến thành em bé với tay, chân, tai, mắt và não và sau đó có thể vận động, cảm giác và nhìn, và cuối cùng – có thể nói và suy nghĩ. Một vài người trong chúng ta tin rằng, một hệ thống vật lý phức tạp này là một điều kiện đủ để bắt đầu đời sống tin thần. Tại sao không? Và làm thế nào để chứng minh điều này không phải như vậy bằng các luận cứ triết học thuần túy?

                Triết học không thể kể cho chúng ta biết được những ngôi sao và kim cương được tạo ra từ cái gì, và chúng ta cũng không biết chúng đến từ đâu, con người được tạo thành từ cái gì và không được tạo thành từ cái gì?

                Có quan điểm cho rằng, trong con người không có cái gì cả ngoại trừ vật chất và trạng thái ý thức của con người chỉ là một quá trình vật lý của bộ não. Quan điểm này được gọi là chủ nghĩa vật lý (đôi khi được gọi là chủ nghĩa duy vật). Các nhà vật lý không có một lý thuyết đặc biệt về việc những quá trình nào trong não có thể xác định được kinh nghiệm của việc nếm hương vị của socola. Nhưng họ tin rằng, các trạng thái tinh thần chỉ là trạng thái của bộ não và không có một lý lẽ triết học nào khác để tin rằng điều này có thể khác đi. Và còn những chi tiết – đó là công việc của các nghiên cứu và khám phá khoa học.

                Tư tưởng ở đây là, chúng ta có thể biết được rằng, nhận thức thực sự là các quá trình trong bộ não, cũng giống như khi chúng ta biết rằng, chúng ta không thể phán đoán được bản chất thực sự của các sự vật quen thuộc, nếu chúng không đặt chúng dưới sự xem xét của các phương pháp khoa học đặc biệt. Ví dụ như kim cương được tạo thành từ cácbon, có thành phần giống với than đá, chỉ có cấu trúc mạng nguyên tử của chúng là khác nhau. Và nước như chúng ta đã biết, được tạo thành từ các nguyên tử hydro và oxy mặc dù cả hai khí này không giống với nước theo bất kỳ cách nào. 

                Vì vậy, cảm giác hương vị của sôcôla không thể là một cái gì đó khác hơn các sự kiện vật lý phức tạp trong bộ não của chúng ta, trông có vẻ không lạ gì so với nhiều khám phát được thực hiện về bản chất thực sự của các đối tượng và các quá trình thông thường. Các nhà khoa học đã khám phá ra ánh sáng là gì, làm thế nào cây phát triển, cơ bắp vận động như thế nào – và việc khám phá ra bản chất sinh học của ý thức chỉ là vấn đề thời gian. Đó là những gì các nhà vật lý nghĩ.

                Còn các nhà nhị nguyên luận trả lời rằng, tất cả những ví dụ này nói về một thứ hoàn toàn khác. Khi chúng ta phân tích, ví dụ thành phần hóa học của nước, thì chúng ta đang thực hiện một công việc với một cái gì đó rõ ràng nằm ngoài chúng ta và thuộc về thế giới vật lý, với thứ mà chúng ta có thể nhìn thấy và đụng vào. Khi chúng ta khám phá ra rằng nước được tạo thành từ oxy và hydro, chúng ta đơn thuần là phân rã vật chất này thành những thành phần vật lý cấu thành nên nó. Bản chất của loại phân tích này là nó không trao cho phân tích hóa học cảm giác vị giác, xúc giác, tri giác về nước. Những cảm giác này có vị trí trong kinh nghiệm bên trong của chúng ta, chứ không phải ở trong nước, thứ mà chúng ta đang phân tích thành các nguyên tử. Phân tích hóa lý không có bất cứ liên quan nào đến cảm giác. 

                Để xác minh được việc trên thực tế cảm giác về hương vị của sôcôla – đó là một quá trình ở bên trong bộ não, chúng ta phải phân tích một cái gì đó mang tính tinh thần – chứ không phải là chất thể vật lý, có thể quan sát bên ngoài, cảm giác vị giác bên trong này không thể quan sát từ bên ngoài được – về mặt vật lý. Nhưng vô số các sự kiện vật lý bên trong bộ não với toàn bộ sự phức tạp của chúng không thể là những bộ phận mà từ đó tạo nên những cảm giác vị giác. Tính toàn vẹn về mặt vật lý có thể bị phân hủy thành những thành tố vật lý nhỏ hơn, còn quá trình tinh thần – thì không thể được. Những thành tố vật lý đơn giản không thể được đưa vào trong tính toàn vẹn tinh thần.

                Tồn tại một quan điểm nữa khác với thuyết nhị nguyên và chủ nghĩa vật lý. Thuyết nhị nguyên khẳng định rằng, chúng ta được tạo thành thể xác và linh hồn và toàn bộ đời sống tinh thần được chảy trong linh hồn. Các nhà theo chủ nghĩa vật lý cho rằng đời sống tinh thần được tạo thành từ các quá trình vật lý và được chảy ở bên trong bộ não. Nhưng có một khả năng nữa là, đời sống tinh thần được chảy bên trong bộ não, khi đó tất cả mọi nhận thức, cảm xúc và ước muốn không phải là các quá trình vật lý của bộ não. Điều này có nghĩa là tất cả khối chất xám của hàng tỷ tế bào thần kinh chứa bên trong hộp sọ của bạn – chỉ là một đối tượng vật lý. Nó có nhiều tính chất vật lý, trong lòng nó chứa một số lượng lớn các quá trình và các sự kiện điện hóa – và các quá trình tinh thần cũng diễn ra trong nó.

                Quan điểm cho rằng bộ não là nơi cư trú của ý thức, nhưng trạng thái ý thức của nó không chỉ có và không phải là duy nhất đặc điểm vật lý. Nó được gọi là lý thuyết hai mặt. Nó được gọi như vậy vì giả định rằng khi các bạn cắn một thanh sôcôla, trong bộ não của bạn xuất hiện một trạng thái hoặc một quá trình có hai mặt: mặt vật lý bao gồm hàng loạt thay đổi hóa lý khác nhau, và mặt tinh thần – cảm giác hương vị của sôcôla. Khi quá trình này diễn ra, nhà khoa học khi nghiên cứu bộ não của bạn có thể quan sát khía cạnh vật lý của nó, và chính các bạn, ở bên trong, sẽ trải nghiệm quá trình này với khía cạnh tinh thần của nó: bạn sẽ cảm giác được hương vị của sôcôla. Nếu lý thuyết này là đúng, thì chính bộ não cũng có chiều không gian bên trong mà không thể quan sát được từ bên ngoài, kể cả khi chúng ta tiến hành giải phẫu bộ não. Chính trong không gian này, bạn sẽ có một vị giác nhất định trong khi một quá trình tương ứng đang diễn ra trong bộ não của bạn.

                Lý thuyết này có thể được xây dựng như sau: bạn – không phải là thể xác cộng linh hồn, bạn - chỉ là thể xác, nhưng thể xác của bạn (ít nhất là bộ não) – không phải chỉ đơn giản là một hệ thống vật chất. Đây là một đối tượng, mà nó có khía cạnh vật chất và cả khía cạnh tinh thần: nó có thể được mở ra và phân tích nhưng chúng ta không thể phát hiện và làm lộ ra được khía cạnh bên trong của nó. Có một cái gì đó khác, một cái gì đó từ bên trong được cảm giác giống như hương vị của sôcôla, bởi vì não có trạng thái bên trong, trạng thái này xuất hiện khi bạn đang ăn sôcôla.

                Những người theo chủ nghĩa vật lý tin rằng, không có cái gì tồn tại ngoại trừ thế giới vật chất, cái mà được nghiên cứu bởi khoa học – thế giới hiện thực khách quan. Nhưng khi đó, họ cần phải có một cách nào đó để tìm kiếm trong thế giới vị trí của cảm xúc, ước muốn, tư tưởng và nhận thức – nghĩa là cho bạn và cho tôi.

                Một trong những lý thuyết đưa ra nhằm bổ sung cho chủ nghĩa vật lý khẳng định rằng, bản chất tinh thần của trạng thái nhận thức của chúng ta nằm ở những quan hệ vừa xảy ra với các hiện tượng tác động đến chúng ta và với các sự vật mà chúng ta tác động vào. Ví dụ khi bạn đánh vào đầu gối và cảm thấy đau, thì cái đau đớn này là một cái gì đó đang diễn ra trong não của bạn. Nhưng sự đau đớn của cái chỗ bị thương không chỉ là tổng số các đặc tính vật lý của nó, và nó cũng không phải là một thuộc tính siêu vật chất bí ẩn nào đó. Thay vào đó, cái mà làm cho nó đau đớn chính là những trạng thái của bộ não của bạn, chúng thường xuất hiện do những vết thương và buộc chúng ta hét ầm lên một cách tức giận hoặc co rúm lại để tìm mọi cách tránh khỏi những đối tượng làm chúng ta đau. Và trạng thái này của bộ não có thể là một trạng thái thuần túy vật chất.

                Và rõ ràng, điều này vẫn chưa đủ để một cái gì đó trở nên đau đớn. Đúng là những vết thương gây ra sự đau đớn và làm chúng ta la hét và co rúm lại. Nhưng cái đau đớn được cảm nhận một cách đặc biệt, và điều này rõ ràng là cái gì đó khác biệt so với bất kỳ mối liên hệ nào của nó với những nguyên nhân và hệ quả của chúng, cũng như bất kỳ thuộc tính vật chất nào mà nó sở hữu – nếu sự đau đớn trên thực tế chỉ là một sự kiện trong bộ não của chúng ta. Bản thân tôi tin rằng, khía cạnh bên trong của sự đau đớn và những kinh nghiệm ý thức khác không thể được phân tích một cách đầy đủ trong ngôn ngữ của bất kỳ của những mối quan hệ nhân quả với những tác nhân và hành vi vật chất, kể cả những mối quan hệ này là vô cùng phức tạp.

                Như vậy, trong thế giới tồn tại hai lại sự vật khác nhau: các sự vật thuộc về hiện thực vật chất, có thể tiếp cận và quan sát được từ bên ngoài và sự vật thuộc về một loại khác liên quan đến hiện thực tinh thần, cái mà mỗi chúng ta trải nghiệm kinh nghiệm bên trong. Điều này không chỉ đúng với tồn tại người: chó, mèo, ngựa và chim dường như có ý thức, cả cá, kiến và bọ cánh cứng cũng có thể như vậy. Ai biết được điều này sẽ dừng lại ở đâu?

                Chúng ta sẽ không có một quan niệm tổng quát đầy đủ về thế giới cho tới khi chúng ta không thể giải thích được làm thế nào để vô số những yếu tố vật chất được kết hợp với nhau vào trong một cơ thể sinh vật không chỉ có khả năng hoạt động, mà còn là một tồn tại có ý thức. Nếu ý thức được đồng nhất với một trạng thái hay một cấu trúc vật chất nào đó, thì khả năng đó sẽ được mở đường cho việc tạo ra một lý thuyết vật lý thống nhất tâm trí và thể xác, và hơn nữa, có lẽ, là một lý thuyết vật lý thống nhất cho toàn bộ vũ trụ. Tuy nhiên, những tranh luận chống lại lý thuyết vật lý thuần túy về ý thức cũng rất mạnh, đủ để lý thuyết vật lý thống nhất toàn bộ hiện thực là không thể thực hiện được. Nhận thức vật lý đi từ thành công này đến thành công khác đã loại bỏ ý thức ra khỏi vòng tròn các hiện tượng mà nó cố gắng giải thích: nhưng trong thế giới, có thể, có rất nhiều điều không thể hiểu được bằng các phương tiện của khoa học vật lý. /.